2024 жылғы 31 мамырда сағат 11.00-де Теміртау қалалық тарихи-өлкетану музейінде Жаппай саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарын еске алу күніне орай «Сөзсіз. Үнсіздік» атты конференция ұйымдастырылды. Конференцияда Теміртау қалалық тарихи-өлкетану музейінің ғылыми-зерттеу жұмысының нәтижесінде анықталған бірегей құжаттар ұсынылды.
Конференция қатысушылары:
- Теміртау қаласының әкімнің орынбасары Зияшев Самат Саятұлы.
- Тарих пен өркениетті қоса алып жүрген Қазақстан Республикасының кәсіподақ қозғалысының тарихы бойынша сарапшы, ардагер ұстаз, жазушы, Қазақстан журналисттер одағының мүшесі - Жұмағали Диярұлы Мағзиев.
- Рахимбекова Қарлығаш Сұлтанбекқызы - 1937 жылы ату жазасына кесілген қазақ ағартушысы, жазушы, «Алаш» партиясының қайраткері - Қошке Кемеңгерұлының немересі.
- Пимонова Алла Ионасовна – Теміртау қаласындағы алғашқы эстрадалық музыкалық ұжымын ұйымдастырушы, РСФСР Қылмыстық кодексінің 58-бабы бойынша ЕТЛ-де 10 жылға сотталған Иозастың ұлы Валюкенас Ионастың қызы
- Теміртау қаласының Ақсақалдар кеңесінің, Қалалық ардагерлер кеңесінің және қала жастарының өкілдері.
Теміртау музейі анықтаған мұрағат құжаттары «Теміртау қаласының тарихы» залының негізгі экспозициясын толықтырған инсталляцияға орналастырылды.
Инсталляцияның бір бөлігі - барак сәкілері. НКВД жылу вагондары мен концлагерьлерінің қайғылы атрибуты. Сәкілерде биркалары бар қаптар орналасқан. Биркаларда – сандар жазылған. Бұл Қазақстанға ұлттық сипатына қарай жер аударылғандардың шамамен саны: немістер, поляктар, корейлер, кавказдықтар... Оларды нақты ешкім санаған емес, қаптар сияқты жылыжай вагондарға лақтырып, туған жерлерінен қудалады.
Инсталляцияның ортасында лагерь қоршауынан жұлынып алынған бағана орнатылған. Республиканың барлық аумағында НКВД лагерлері орналасты. Қазақстан мыңдаған адам қаза тапқан орасан зор түрмеге айналды.
Түрме бағанасының сынығында – тоталитаризм дәуіріндегі теміртаулықтардың тағдырына қатысты ҰҚК мұрағаттарынан жария етілген құжаттар: НКВД Үштігінің үкімдері, үкімдердің орындалуы туралы актілер, ҚР Ішкі істер Министрлігінің Қарағанды облысы бойынша департаментінің мұрағатынан алынған тұтқындардың фотосуреттері.
Сонымен қатар, мұнда бірегей жәдігерлер ұсынылды: Карлаг тұтқындарының жеке заттары және Теміртау қаласында (1945 жылға дейін-Самарқанд кенті) тұтқыннан кейін қоныста болған адамдардың жеке заттары: күнделіктер, өз қолымен жазылған естеліктер, музыкалық аспаптар мен әдеби кітаптар. «Халық жауларының» фамилиялары жазылған фотоальбом, «Отан сатқындарын» анықтау нұсқаулары бар кітаптар, НКВД қызметкерінің атрибуттары мен куәлігі ұсынылды.
Тоталитаризмнің қайғылы дәуірі өзінің қайғы-қасіретімен кең, ауқымды, әсерлі түрде көрсетілді.
Музей жинаған естеліктердің бір бөлігі конференция қатысушыларына ұсынылатын «Теміртау қаласы тұрғындарының сталиндік қуғын-сүргін дәуірі туралы естеліктер жинағында» жарияланды.
Анықтама. Қазіргі уақытта Теміртау қалалық тарихи-өлкетану музейінің қызметкерлерімен 1931-1953 жылдар аралығында РСФСР ҚК 58 – бабы бойынша сотталған Теміртау қаласының (1945 жылға дейін-Самарқанд кенті) тұрғындарының 185 есімі анықталды. Оның ішінде 42 жерлесіміз ең қатаң жазаға кесілген. Қуғын-сүргіннің үдемелі кезеңі 1937-38 жылдар болды.
Тәркіленгендер, түрлі саяси немесе әлеуметтік себептермен жер аударылған немесе аштықтан қайтыс болғандардың саны, немесе Теміртау қаласында қоныста болғандардың саны әлі күнге дейін белгісіз.
Теміртау қаласы бойынша еңбеккер депутаттарының Қарағанды облыстық атқару кеңесінің ұйымдастыру комитетінің мәліметінше 1946 жылы қала аумағында НКВД комендатураларында арнайы есепте тұрған 18 373 адам мекендеген.
